Іван Жылін, «Новая газета»
«Цікавы аб'ект, магутны. І ўсё атрымліваецца ў вас, нават раней тэрміну, наколькі я разумею. Хацелася б, вядома, каб людзі маглі ў летні сезон скарыстацца», — настаўляў Пуцін будаўнікоў моста праз Керчанскі праліў падчас свайго візіту ў Крым у сакавіку.
Усходні Крым стане новымі варотамі паўвострава. Раней ён знаходзіўся наводшыбе і быў абдзелены ўвагай: турысты імкнуліся хутчэй трапіць на паўднёвы бераг — у Ялту або Алушту. Інвестары таксама аддавалі перавагу ўкладванням у паўднёвабярэжжа і буйныя гарады: Сімферопаль і Севастопаль. І вось зараз шанец выпаў усходу.
Што ён сабой уяўляе?
У рабочым мястэчку, дзе жывуць будаўнікі Крымскага моста, мітусліва. Шнараць туды-сюды аўтобусы і спецтэхніка, рабочыя носяць арматуру.
Двое мужчын выходзяць за тэрыторыю і накіроўваюцца ў краму.
— Калі мост адкрыюць? — падбягаю я да аднаго з іх.
Рабочы падымае брыво і хмыліцца.
— Кажуць, да 9 траўня трэба зрабіць. Каб у Дзень Перамогі ўсё было як мае быць. Урачыста. Стужачку перарэзаць. Пакуль спраўляемся, у тры змены працуем.
Юрый — зваршчык. Працуе на будаўніцтве моста другі год. Сам з Белагорска (165 кіламетраў ад Керчы).
— Я асабіста ад будоўлі чакаю, што яна ніколі не скончыцца, — смяецца ён. — Тут плацяць за 45 000 рублёў у месяц. Такой зарплаты ў Крыме не бывае.
Керчанскі мост сапраўды даў людзям магчымасць нядрэнна зарабіць. Мінімальная зарплата тут — 25-30 тысяч рублёў. Вышэй сярэдняй крымскай. Крымчан, праўда, на будоўлі не так шмат.
— Менталітэт такі, — тлумачыць Юрый. — Мы прывыклі працаваць у сферы паслуг. Гасцініцы, кавярні, аўтасэрвіс. У маёй брыгадзе з Крыма тры чалавекі. Астатнія — з Урала, з Ніжняга Ноўгарада, паўночных рэгіёнаў. Там людзі працуюць рукамі, і гэтая будоўля для іх ідэальная: грошы даюць добрыя, цяпло, мора — калі ласка.
Над рабочым мястэчкам узвышаюцца два двухпавярховыя дамы савецкай пабудовы. Адзін з іх напалову разбураны. Раней тут быў цэлы мікрараён — Цэментная слабодка. З-за будаўніцтва моста ён трапіў пад знос: апынуўся ў санітарнай зоне аб'екта. Рассяленне жыхароў праходзілася са скандалам: новыя кватэры ім не давалі ва ўласнасць, прапаноўвалі ўзяць толькі «на захоўванне». Пасля шуму ў СМІ людзі атрымалі права ўласнасці. Аднак выехалі не ўсё.
Святлана Галкіна дагэтуль жыве ў аднапакаёвай кватэры ў закінутым бараку.
— Да рассялення мы жылі тут з мамай і сынам, — распавядае яна. — З 1994 года я, як маламаёмная маці-адзіночка, стаяла ў агульнагарадскі чарзе на атрыманне асобнай кватэры. Калі Цэментавую слабодку пачалі рассяляць, высветлілася, што асобнай жылплошчы для мяне не прадугледзелі. Замест гэтага маёй маме ў доме для перасяленцаў далі кватэру на 14 квадратных метраў больш, і мне сказалі сяліцца туды. Пры гэтым з чаргі на атрыманне асобнага жылля выкраслілі.
У снежні ў доме Святланы адключылі электрычнасць і водазабеспячэнне. З усіх выгод засталася толькі печка.
Жыве яна на пенсію па інваліднасці — 7000 рублёў.
Жыццё ў Цэментавай слабодцы хутка стане і зусім невыносным: барак Святланы аддзяляе ад горада чатырохпалосныя аўтамабільны пад'езд да Крымскага моста. Па той бок дарогі — не толькі крамы, лякарні і ўся інфраструктура, але нават калонка з вадой. Калі мост адкрыюць, Святлана апынецца адрэзанай ад свету.
І не толькі яна. За Цэментавай слабодкай ляжыць яшчэ адзін былы мікрараён — Энергагарадок. Тут таксама жывуць усяго дзве жанчыны (адной 61 год, другой 86 гадоў). І яны, кажа Галкіна, прасілі аб перасяленні, але ў праграму не трапілі — санітарная зона Крымскага моста Энергагарадка не кранула. Як сюды ў выпадку чаго будзе дабірацца хуткая — пытанне рытарычнае.
Наогул, у самой Керчы да адкрыцця моста ставяцца без эйфарыі.
— Горад у нас не турыстычны. Нягледзячы на тое што тут зліваюцца два моры, Азоўскае і Чорнае, нармальных пляжаў няма. Узбярэжжа занята партамі, — кажа менеджар у гасцініцы. — Вялікага прытоку турыстаў не чакаем. Можа быць, выратуе транзіт. Да [курортнай] Феадосіі яшчэ 100 кіламетраў, і калі хтосьці стаміўся вырашыць спыніцца ў Керчы — гэта будзе наш кліент.
Курортныя дамінанты Усходняга Крыма — Феадосія і Кактэбель. Насельніцтва апошняга летам узрастае ў разы: з чатырох тысяч да 30-35 тысяч чалавек.
Максіміліян Валошын, які пражыў у Кактэбелі 25 гадоў, пісаў пра пасёлак так: «Огнь древних недр и дождевая влага // Двойным резцом ваяли облик твой, — // И сих холмов однообразный строй, // И напряженный пафос Карадага, // Сосредоточенность и теснота // Зубчатых скал, а рядом широта // Степных равнин и мреющие дали».
Сучасны Кактэбель — ужо не той. Шырыню стэпавых раўнін засланіла савецкая і сучасная забудова. На вуліцах смецце, а самі вуліцы — суцэльны лабірынт гандлёвых шэрагаў. Былую веліч захоўваюць толькі горы.
З лідарам «Грамадзянскага актыву Кактэбеля» Барысам Ярэмкам сустракаемся ў кавярні.
— Гэта ўжо не Кактэбель Валошына, — з ходу заяўляе ён. — Цяпер гэта самы праблемны пасёлак Крыма. Тыя ж шалманы на набярэжнай. Не ўсім турыстам падабаецца, але для пасёлка гэта важная інфраструктура: аплата арэнды за зямлю, падатак на прыбытак, ды і проста працоўныя месцы для мясцовых. Восенню мінулага года прыехалі людзі з Міністэрства эканамічнага развіцця Крыма. Правялі вялікую нараду з удзелам прадпрымальнікаў. Сказалі, што ёсць праект рэканструкцыі набярэжнай Кактэбеля, але для яго рэалізацыі трэба ўсе гандлёвыя кропкі знесці. Застануцца толькі былая сталовая Дома творчасці пісьменнікаў, дом Валошына і дэльфінарый. А што рабіць людзям? У іх права ўласнасці на руках, усе дакументы. Значыць, трэба падаць альтэрнатыву. А яе няма, таму што няма свабоднай зямлі. У 2016 годзе актывісты ОНФ хацелі паставіць у Кактэбелі дзіцячую пляцоўку на 30 квадратных метраў. І нічога ў іх не атрымалася — не знайшлі ўчастак.
Але асноўная праблема пасёлка, па словах Ярэмкі, не шалманы, а адсутнасць каналізацыі.
— Каналізацыя ёсць толькі ў двух турыстычных аб'ектаў — пансіяната «Заліў» і турбазы «Прымор'е». Астатні Кактэбель вырашае пытанне адходаў сваімі сіламі. Хтосьці заказвае асенізатарныя машыны, хтосьці злівае свае сцёкі ў каналізацыі «Заліва» і «Прымор'я». Але большая частка жыхароў, на жаль, пракладае трубы і ліўнёўкі да мясцовых рэчак. Адтуль усе адкіды жыццядзейнасці цякуць проста ў мора. Калі вы пройдзеце па набярэжнай у летні сезон, то ўбачыце, што чатырма раўчукамі гэта ўсё сцякае проста па пляжы.
Пабудаваць ачышчальныя збудаванні ў Кактэбелі ў 2013 годзе ўзяўся прадпрымальнік Валерый Рукаўшынікаў. Над праектам працавала яго кампанія MiaProject, зарэгістраваная ў ЗША. Аднак ў 2014 годзе Крым анексавала Расія, адносіны Масквы і Вашынгтона астудзелі, а Кактэбель застаўся без каналізацыі. Зараз яе чакаюць аж да 2021 года — у рамках Федэральнай мэтавай праграмы развіцця паўвострава.
У жніўні мінулага года на Коктебель звалілася новая бяда: тэлевядоўца Дзмітрый Кісялёў прапанаваў забудаваць Ціхую бухту — месца адпачынку жыхароў пасёлка. Тут дырэктар «Расіі сёння» бачыць гольф-поле.
«Што адбываецца ў Ціхай бухце? Гэта дзікі турызм, які не адрозніваецца экалагічнай чысцінёй. Мне здаецца, што ўсё гэта трэба асвойваць. Мне здаецца, што ў Ціхай бухце выдатны ландшафт для гольф-поля. Гольф-поле — гэта 60 гектараў, гэта захаванне зялёнага ландшафту. Гэта спорт і здаровы лад жыцця. Мне здаецца, што гэта адказныя адносіны да прыроды», — сказаў Кісялёў на адкрыцці арганізаванага ім фестывалю Koktebel Jazz Party.
Супраць гэтай прапановы выступіў пасёлак. Людзі дамагліся сустрэчы з тэлевядоўцам у адміністрацыі Кактэбеля і заявілі, што ні пры якіх умовах не згодны на асваенне бухты.
— Калі гэта адбудзецца, то мы, простыя жыхары пасёлка, страцім доступ у Ціхую бухту, таму што ў рамках антытэрарыстычных мер там абавязкова ўсталююць плот, — кажа Барыс Ярэмка. — Акрамя таго, ёсць вялікія сумневы, што на гэтым месцы з'явіцца менавіта гольф-поле. Зімой у Ціхай бухце дзьмуць моцныя вятры, з-за якіх мяч будзе ляцець у невядомым накірунку. Летам спякота пад 45°C — у такое надвор'е таксама ніхто не гуляе. Прыдатныя для гульні толькі май, верасень і кастрычнік. І з-за гэтага ў нас адбяруць бухту? Мы мяркуем, што ў выніку там будзе пабудавана не гольф-поле, а вырастуць элітныя гасцініцы і катэджы.
Да адкрыцця Крымскага моста ў Кактэбелі ставяцца з натхненнем. У некаторых гасцініцах ўжо цяпер забраніравана 60% месцаў.
Азоўскае ўзбярэжжа Крыма таксама знаходзіцца на ўсходзе паўвострава. Галоўны мясцовы курорт — 10-тысячны горад Шчолкіна. Будаваўся ён, праўда, зусім не дзеля масавага адпачынку — тут у 1978 годзе планавалі ўзвесці Крымскую АЭС. Але праект да канца не давялі: у 1987 годзе ўчастак забудовы прызналі геалагічна нестабільным. І ад вялікай ідэі засталася сотня шматпавярховак у стэпе.
Людзі пачалі раз'язджацца. Тыя, што засталіся, заняліся здабычай рыбы: Азоўскае мора да нулявых было багата асятра. Аднак з часам яго папуляцыя ў Азове скарацілася. Цяпер нават адна злоўленая рыба — поспех.
У Івана Шавялёва — свая база адпачынку ў вёсцы Мысавое, за чатыры кіламетры ад горада.
— Азоўскае ўзбярэжжа арыентавана на адпачынак з дзецьмі, — кажа Іван. — Само мора неглыбокае. Таму бацькі не хапаюцца за сэрца, калі іх дзіця заходзіць у ваду. Моладзь, праўда, да нас не едзе, бо не заняцца ёй тут няма чым — ні клубаў, ні боўлінга, ні экскурсій.
Да 2013 года моладзь у Шчолкіна ўсё ж прыязджала — на музычны фестываль «KaZaнтип». Але з прыходам Расіі фестываль забаранілі з-за «шматлікіх парушэньняў нормаў супрацьпажарнага і антытэрарыстычнага заканадаўства".
— Турыстаў пасля пераходу ў Расію наогул стала менш, — кажа Іван. — У нас раней суадносіны былі 50 на 50: украінцы і рускія. Зараз украінцы не ездзяць. Ці зменіць нешта крымскі мост? Думаю, не адразу. У першы год асаблівага эфекту не чакаю. У наступныя, асабліва пасля адкрыцця чыгуначных зносін, — так. Але для таго каб турплынь вырасла, Азоўскае ўзбярэжжа трэба раскручваць: многія ж наогул не ведаюць, што ў Крыму ёсць не толькі Чорнае мора. Але пакуль на паўднёвым беразе Крыма ёсць хоць мізэрны, але незабудаваны кавалак зямлі, укладвацца будуць менавіта туды.
З зямлёй у Шчолкіна таксама праблемы. Вясной 2016 года ў горадзе прайшоў шум: самыя смачныя ўчасткі на ўзбярэжжы атрымалі ва ўласнасць мясцовыя дэпутаты. Прычым бясплатна: скарыстаўшыся яшчэ ўкраінскімі палажэннямі зямельнага кодэкса, згодна з якім кожны грамадзянін Украіны мае права на 10 бясплатных сотак зямлі. Зямлю на сябе і сваіх сваякоў аформілі адзінаросы Андрэй Аржанцаў, Надзея Белявіціна, Віктар Буйноўскі, Аляксандр Давыдаў, Юрый Кашпур, Сяргей Каляка, дэпутат ад КПРФ Ніна Пуставетава і старшыня Шчолкінскай гардумы Сяргей Варавін.
Праведзеная пракуратурай праверка пацвердзіла: дэпутаты сапраўды завалодалі ўзбярэжжам. Але — зусім законна, таму што ўсе рашэнні былі прынятыя да 21 сакавіка 2014 года, гэта значыць да анексіі.