Тэкст аб жыцці бежанцаў у Германіі быў напісаны за два тыдні да тэракту на калядным кірмашы ў Берліне. Амаль падчас кожнай сустрэчы немцы падкрэслівалі, што ў іх пакуль не было таго, што здарылася ў Францыі і Бельгіі. Зараз гэта змянілася.
Я стаю на Аляксандр-плац пасярод Берліна. Над галавой — знакамітая тэлевізійная вежа, перад вачыма — самы вялікі калядны кірмаш нямецкай сталіцы. У руцэ — папяровы кубачак з гарачым глінтвейнам. Навокал старыя і малыя немцы радасна рыхтуюцца да хуткага надыходу калядных святаў. Раблю чарговы глыток і бачу, як усходняга выгляду жанчына з заматанай хусткай галавой набывае слодычы сваім дзецям. Сапраўдная міжкультурная ідылія. Але ўжо на другі дзень візіту ў Германію даведваюся, што ўсё не так бясхмарна.
Тэлевізар нагнятае
“Яны за 400 метраў ад майго дома жывуць. У іх там інтэрнат, там іх пасялілі. Але я іх не заўважаю. Ходзяць нейкія. Але злачыннасці няма, згвалтаванняў таксама. Гэта ўсё тэлебачанне нагнятае. Страх з’явіўся. Пасля падзей у Кёльне”, — Аляксандр Райзер жыве на ўскраіне Берліна, побач з яго домам адразу некалькі інтэрнатаў, куды ўлады горада селяць бежанцаў з Сірыі і Лівіі.
Райзер узначальвае арганізацыю "Vision-e". Сюды ўваходзяць так званыя “рускія немцы” — нашчадкі немцаў, якія ў канцы XVIII стагоддзя спакусіліся абяцанкамі Кацярыны ІІ і з’ехалі ў Расію па лепшае жыццё. Магчымасць вярнуцца на гістарычную радзіму ў іх нашчадкаў з’явілася толькі ў пачатку 1990-х: дапамагла шчыліна ў новай нямецкай Канстытуцыі. Згодна з ёй, права на грамадзянства аб’яднанай Германіі атрымлівалі ўсе немцы, якіх прымусова перасялілі з іх зямель. Таму немцы Паволжа, выселеныя Сталіным пасля вайны ў Сібір і Казахстан, цалкам законна карысталіся гэтым правам. Цяпер у арганізацыі Рэйсера некалькі тысяч чалавек, агулам у Берліне каля 30 тысяч рускамоўных жыхароў, пераважна з Расіі, Казахстана і Украіны. Ён гаворыць, што менавіта рускамоўныя ставяцца да сірыйцаў горш за ўсё: “У рускамоўных самыя радыкальныя погляды. Яны збольшага выступаюць супраць бежанцаў. Не ведаю, чаму так. Магчыма, баяцца, што ў іх адбяруць частку сацыяльнай дапамогі і аддадуць сірыйцам. А можа, яшчэ што… Магчыма, баяцца, што працы стане менш. Але яе і так мала. Ды і не змогуць бежанцы прэтэндаваць тут на месцы. Нямецкі рынак працы вельмі кваліфікаваны, трэба выдатна ведаць мову, быць спецыялістам у сваёй галіне. Без гэтага тут складана”.
З Райзерам мы размаўляем у пакоі, дзе рускамоўныя эмігранты вучаць нямецкую. З суседняга даносяцца нямецкія харавыя спевы. “Гэта нашы пенсіянеры спяваюць. Яны вывучылі старыя-старыя нямецкія народныя песні і выступаюць з імі. Немцам вельмі падабаецца”, — тлумачыць ён.
Тэма бежанцаў — па-ранейшаму “нумар адзін”
Рэдакцыя газеты Tagesspiegel размяшчаецца ў шыкоўным будынку зусім недалёка ад цэнтра горада. Журналісты гэтай папулярнай берлінскай газеты расказваюць, што тэма бежанцаў застаецца ў Германіі адной з самых галоўных, выціснуць яе са старонак мясцовых газет можа толькі нечаканая перамога Дональда Трампа на выбарах прэзідэнта ЗША. Праўда, пасля падзей на чыгуначным вакзале Кёльна гадовай даўніны тон артыкулаў нават у самых ліберальных СМІ стаў больш асцярожным.
Журналіст Матыяс Мейснер, які займаецца гэтай тэмай ад самага пачатку наплыву сірыйцаў у Германію, расказвае, што нямецкія журналісты пастаянна атрымліваюць пагрозы на свой адрас. “Ціск на журналістаў, якія пішуць пра ўцекачоў, можна падзяліць на тры кірункі. Па-першае, журналістаў часта збіваюць на мітынгах правых. Там бываюць бойкі, і журналістам таксама дастаецца. Па-другое, падчас такіх мітынгаў часта бываюць публічныя выказванні ў адрас канкрэтных супрацоўнікаў СМІ. З пагрозамі альбо абразамі. І па-трэцяе, гэта пагрозы ў сацсетках, у прыватных паведамленнях. З гэтым мне таксама даводзілася сутыкацца”, — расказвае Мейснер.
У выніку з дазволу праваахоўных органаў прозвішчы журналістаў знікаюць з адкрытых крыніц з адрасамі — тэлефонных даведнікаў і адрасных кніг. Некаторым нават выстаўляюць паліцэйскую ахову. Пры гэтым яшчэ не было ніводнага выпадку, калі б супрацоўнікам СМІ пагражалі самі бежанцы альбо радыкальныя ісламісты — усе пагрозы зыходзяць выключна ад нямецкіх нацыяналістаў і неанацыстаў.
Некалькі тыдняў таму Tagesspiegel запрасіла да супрацоўніцтва 30 бежанцаў-журналістаў. Яны падрыхтавалі свае гісторыі, якія пазней былі надрукаваныя ў выданні. Нумар карыстаўся попытам у шапіках. Аднаго з аўтараў пакінулі на стажыроўку ў рэдакцыі.
"Мы справімся"
“Мы адчуваем абавязак дапамагаць людзям, якія ратуюцца ад вайны”, — гаворыць дэпутат Бундэстага ад Сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі Олівер Качмарэк. Партыя Качмарэка пакуль на кані і разам з хрысціянскімі дэмакратамі кіруе краінай. На апошніх выбарах у парламент, якія прайшлі ў 2013 годзе, СДПГ атрымала 25,7% галасоў.
Качмарэк перакананы: кожны ў Германіі павінен атрымаць дах над галавой і ежу. Але ўдакладняе: у Германіі прытулак зможа атрымаць не кожны, хто сюды легальна альбо нелегальна прыедзе. Дапамогуць толькі тым, хто насамрэч уцякае ад вайны. Па словах дэпутата Бундэстага, асноўная задача цяпер — гэта неабходнасць усталяваць мір на тэрыторыях Сірыі і Ірака, ахопленых баявымі дзеяннямі. Тады праблема бежанцаў знікне сама сабой. А што рабіць з тымі, хто ўжо тут? “Іх неабходна інтэграваць у нямецкае грамадства. Трэба, каб яны маглі прыносіць карысць Германіі. Мы справімся”, — перакананы Качмарэк.
Створаная ў лютым 2013 года партыя AFD (“Альтэрнатыва для Германіі”) у тым жа годзе на выбарах ў Бундэстаг не прайшла, набрала толькі 4,7% галасоў (трэба 5%). Праз год AFD, якую ў “старых” нямецкіх партыях называюць радыкальнай і нацыяналістычнай, атрымала 7% на выбарах у Еўрапарламент (7 мандатаў), а яшчэ праз год трапіла ў значную частку ландтагаў — парламентаў асобных зямель. У асобных рэгіёнах падтрымка AFD склала нават 20%. Адной з прычын росту папулярнасці партыі палітолагі называюць акурат наплыў уцекачоў у краіну — AFD акрамя выхаду з еўразоны заклікае адмовіцца ад ліберальнай палітыкі ўрада ў дачыненні да бежанцаў. У тым, што прадстаўнікі AFD трапяць у парламент Германіі на выбарах 2017 года, не сумняваецца ніхто. Пытанне толькі ў тым, колькі іх будзе.
"Мы не хочам дапамогі дзяржавы"
"Я першых бежанцаў убачыла выпадкова, на дзіцячай пляцоўцы. Гэта былі прыезджыя з Каўказа", — расказвае беларуска Марына Напрушкіна. Марына ўжо даўно жыве ў Берліне, некалі прыехала сюды вучыцца, а тры гады таму стварыла валанцёрскую арганізацыю, якая дапамагае бежанцам вывучыць мову, завесці знаёмствы і проста не быць адным у чужым горадзе і грамадстве. Спачатку заняткі і сустрэчы праходзілі ў інтэрнаце для ўцекачоў, потым з'явілася асобнае памяшканне. "Пакрысе мы развіваліся, суседзі пачалі прыходзіць, цікавіцца і дапамагаць нам. Паўтара года таму мы арандавалі памяшканне. Дзяржаўнай падтрымкі ў нас няма, мы самі ўсё арганізоўваем... І потым адразу пачалася хваля, шмат людзей прыехала з Сірыі... У нас няма мэты толькі выкладаць нямецкую. Людзі тут проста размаўляюць, сацыялізуюцца. Валанцёры такім чынам вучаць арабскую мову, бежанцы паляпшаюць нямецкую. Кожны атрымлівае сваё. Наша асноўная мэта — знаёмства. Кожны нечаму вучыцца адзін ад аднаго", — расказвае Напрушкіна.
Яна гаворыць, што ў 2013 годзе дзяржава была дрэнна падрыхтаваная да наплыву бежанцаў. Іх было вельмі шмат. Першапачаткова людзей раўнамерна размяшчалі па ўсім Берліне, але ў 2015 годзе гэта скончылася. Бежанцаў пачалі размяшчаць таксама ў вялікіх інтэрнатах за межамі горада. На дадзены момант у Берліне прыкладна 50-60 тысяч бежанцаў, не так шмат для горада з насельніцтвам 3,5 мільёны. "У 2015 годзе шмат грамадскіх арганізацыі было створана, людзі дапамагалі... У прынцыпе, у Германіі даўно не было такога сацыяльнага руху. Калі б людзі не падключыліся, то дзяржава магла і не справіцца", — расказвае Марына Напрушкіна.
Галоўнай праблемай бежанцаў у Германіі з'яўляецца нават не адсутнасць грошай і неабходнасць вучыць мову. Цяжэй за ўсё справіцца з адсутнасцю сацыяльных кантактаў. Без іх цяжка знайсці працу, уладкавацца на вучобу. "У Германіі не бежанцы праблема, праблема ў сістэме. На бежанцах усе хібы структур і сістэмы толькі адбіліся, адлюстраваліся ў іх", — гаворыць беларуска.
У арганізацыі няма спісаў сябраў і валанцёраў, прыходзіць можа кожны і так часта, як яму зручна. У першыя гады ў асноўным бежанцам прыходзілі дапамагаць студэнты, цяпер ёсць нават пенсіянеры. Найстарэйшай 86 гадоў.
"Дзіўна, але ў нас тут няма канфліктаў. Я была ў інтэрнатах для бежанцаў, там такое здараецца... Гэта зразумела. Калі нас так пасяліць, у такіх умовах, мы таксама не будзем адно аднаго любіць. Людзі там жывуць гадамі. А яшчэ горш, калі яны трапляюць у спартовыя залы, жывуць там цэлы год", — кажа Напрушкіна.
Арганізацыю беларускі фінансуюць жыхары Берліна. Пералічваюць па 10-50 еўра у месяц, нехта робіць большыя аднаразовыя ахвяраванні. "Гэта цяжка — збіраць грошы па кроплях. Але мы не хочам, каб быў адзін вялікі спонсар, які будзе нам дыктаваць умовы. І не хочам падтрымкі дзяржавы. Таму што мы моцна яе крытыкавалі і крытыкуем", — гаворыць беларуска.
“У Сірыі думаюць, што ў Германіі дрэнна”
“У нас у горадзе вельмі шмат пустых кватэр. Таму бежанцы тут жывуць лепш, чым у Берліне, тут няма вялікіх інтэрнатаў з бежанцамі… Але вось нядаўна польскія ўлады паставілі на мосце праз Одэр паліцэйскі пост. Каб да іх бежанцы з Германіі не праходзілі. Цяпер, здаецца, пост ужо прыбралі. Але стаяў нейкі час”, — расказвае Катрын Бекер з адміністрацыі Франкфурта-на-Одэры. Пасля вайны горад падзялілі на дзве часткі. У большай цяпер жывуць немцы, у меншай, на ўсход ад ракі, — палякі. За 25 апошніх гадоў колькасць жыхароў Франкфурта з 90 тысяч скарацілася да 60, пустуюць цэлыя кварталы. Аднак бежанцаў з Сірыі і Ірака тут зусім няшмат, усяго некалькі соцень чалавек. Працы не хапае нават мясцовым. Прамысловасці няма, горад жыве за кошт бюджэту. Не дзіва, што на апошніх выбарах нацыяналісты з AFD набралі тут ажно 20% галасоў.
Вёска Гольцаў зусім недалёка ад Франкфурта, некалькі дзясяткаў кіламетраў на поўнач. Тут жыве 840 чалавек. Па беларускіх мерках — сярэдніх памераў пасёлак. У мінулым годзе ўлады збіраліся размясціць тут прытулак для бежанцаў. Для гэтага нават выдзелілі цэлую спартзалу ў мясцовай школе. Але рэалізаваць план не атрымалася — узбунтаваліся мясцовыя. У выніку ў Гольцаве засталіся толькі тры сям’і сірыйцаў з дзецьмі. Дзякуючы ім школа змагла ўкамплектаваць першы клас. Без бежанцаў ёй пагражала закрыццё.
“У Сірыі распаўсюджанае меркаванне, што ў Германіі вельмі дрэнна, што нас тут крыўдзяць”, — расказвае Халіма. Разам са сваім мужам Фадзі і дзецьмі яна тры гады таму ўцякла з Дамаска. Пасля ўцёкаў была турма ў Італіі, шэсць месяцаў чакання дакументаў у Германіі. У выніку сямейная пара атрымала дазвол на жыхарства ў правінцыйным Гольцаве. “Шмат хто тут думае, што ўсе мусульмане — гэта баевікі "Ісламскай дзяржавы", што мы не хочам працаваць. Але гэта няпраўда. У нас у Дамаску быў свой трохпавярховы дом, а тут мы разам з дзецьмі жывем на 80 квадратных метрах… Мы хочам вярнуцца назад, калі вайна скончыцца”, — гаворыць Халіма.
Не ўсе жыхары Гольцава супраць бежанцаў. Мясцовы стараста асабіста апякуецца усімі трыма сем’ямі, наведвае іх і стараецца дапамагчы чым можа. “Яны не бежанцы. Мы называем сірыйцаў новымі грамадзянамі Гольцава”, — кажа ён.
У 2015 годзе Германія прыняла 31% ад агульнай колькасці бежанцаў у Еўропе. Чвэрць з іх прыехала з Сірыі, на другім месцы Афганістан, на трэцім — Ірак. За мінулы год у Германію прыехала ад 800 тысяч да 1 мільёна чалавек, якія спадзяюцца атрымаць статус бежанца. Яны чакаюць рашэння ўладаў прыкладна 6 месяцаў, пасля чаго альбо атрымліваюць статус бежанца і від на жыхарства ў краіне, альбо вымушаныя з'ехаць. Штомесячная дапамога складае 360 еўра — пражытачны мінімум. У дадатак дзяржава аплачвае медыцынскую страхоўку, моўныя курсы і сацыяльнае жыллё.