Reuters
23-26 траўня ва ўсіх краінах ЕС праходзяць выбары ў Еўрапейскі парламент. З краін Усходняй Еўропы больш за ўсіх дэпутатаў адпраўляе Польшча — 52 чалавекі. Гэтая краіна — адна з найбуйнейшых у Еўрасаюзе і можа пахваліцца сапраўднай гісторыяй поспеху. У апошнія гады эканоміка Польшчы імкліва расце, узровень падтрымкі членства ў Еўрасаюзе тут адзін з самых высокіх.
Але ці ўсё так радасна, як здаецца на першы погляд? У апошнія гады польскую ўладу часта крытыкуюць за аўтарытарныя тэндэнцыі і парушэнні дэмакратычных прынцыпаў, на якіх пабудаваны ЕС. Грамадскае разбіралася ў адценнях польскага еўрааптымізму.
Сіне-зорныя сцягі і жоўта-блакітныя шарыкі ў колерах Еўрасаюза — сімволіка ЕС у Варшаве на кожным кроку. 1 траўня споўнілася 15 гадоў з моманту далучэння Польшчы да Еўразсаюза, а 11 траўня тут святкавалі Дзень Еўропы.
Міхаліна Гжэнда працуе ў Фондзе Шумана, яна — адна з арганізатараў Дня Еўропы ў Варшаве. Паводле яе слоў, няма нічога дзіўнага ў тым, што ўзровень падтрымкі членства Польшчы ў ЕС складае каля 90%: "Мы бачым, колькі добрага прынесла нам членства ў ЕС. Краіна вельмі развілася, гарады і вёскі цалкам змяніліся, зрабілі велізарны скачок наперад. Многія студэнты карыстаюцца стыпендыяй Эразмус і падарожнічаюць, многія палякі працуюць на захадзе".
Міхаліна плануе галасаваць на выбарах у Еўрапарламент, якія ў Польшчы адбудуцца 26 траўня. За праеўрапейскія сілы — а такімі называюць сябе большасць польскіх партый, бо адкрыта станавіцца ў апазіцыю да ЕС стала б палітычным самагубствам. Зрэшты, такіх, як яна — людзей, якія прыйдуць на выбары — у Польшчы можа апынуцца няшмат.
Нягледзячы на стабільна высокі ўзровень падтрымкі Еўрасаюза, на папярэдніх выбарах у Еўрапарламент у 2014 годзе галасавалі каля 24% палякаў — гэта адзін з самых нізкіх паказчыкаў у Еўрасаюзе, ён амаль удвая меншы за сярэднюю па ЕС яўку ў 42%.
"Існуе парадокс: членства ў ЕС важнае для Польшчы, але польскае грамадства абыякавае, калі гаворка ідзе пра ўдзел у гэтых выбарах", — каментуе Адам Бальцэр, кіраўнік напрамку знешняй палітыкі даследчага цэнтра Wise Europa.
Яўка заўсёды была праблемай выбараў у Еўрапейскі парламент. Людзі ў розных краінах адчувалі сябе занадта далёкімі ад таго, што адбываецца ў Бруселі і Страсбургу. Аднак у гэтым годзе ўсё можа змяніцца. Гэтыя выбары называюць найважнейшымі ў гісторыі Еўрапарламента — з-за рызыкі, што ў яго трапіць вялікая колькасць дэпутатаў, скептычна настроеных у адносінах да самога ЕС, якія заклікаюць падарваць яго знутры. Таму інфармацыйныя кампаніі з заклікам прыйсці на выбары ў Польшчы актыўна праводзяць як незалежныя арганізацыі і прадстаўнікі Еўрапарламента ў Варшаве, так і палітычныя партыі.
"Існуе мінімум тры прычыны, чаму гэтыя выбары важныя і чаму мы заклікаем людзей прагаласаваць, — кажа кандыдат ад кіруючай у Польшчы кансерватыўнай партыі "Права і Справядлівасць" ("ПіС") Вітольд Вашчыкоўскі. — Еўрапейскі парламент адказвае за 70% законаў, якія дзейнічаюць у кожнай краіне-члене ЕС. Таму большасць законаў, якія дзейнічаюць у Польшчы, было прынята ім. Другая прычына — Еўрапарламент прызначае будучую Еўракамісію, гэта будзе адбывацца пасля выбараў. І, нарэшце, ён таксама прымае бюджэт".
Велізарны білборд "ПіС" упрыгожвае адну з цэнтральных плошчаў Варшавы. Аднак галоўная агітацыя вядзецца ў інтэрнэце і на тэлебачанні. Выпуск навін на грамадскім тэлебачанні Польшчы TVP — суцэльная ода дзейнаму ўраду на чале з "ПіС". Ён сапраўды дамогся імклівага росту эканомікі краіны. За мінулы год ВУП Польшчы вырас на 5% — гэта трэці паказчык ва ўсім Еўрапейскім саюзе. У навінах кажуць: нямецкія фермеры ў роспачы — няма каму збіраць спаржу, бо палякі больш ня ездзяць на заробкі за мяжу. Менавіта таму, тлумачыць журналіст, улады Германіі злуюцца на Польшчу і крытыкуюць яе на ўзроўні Еўрасаюза.
Такі наратыў — не рэдкасць для дзяржаўных медыя, тлумачыць кандыдат у еўрадэпутаты ад апазіцыйнай "Еўрапейскай кааліцыі" Міхал Боні. "У Польшчы парушаны прынцып аб'ектыўнасці грамадскіх медыя: у нас ёсць прапаганда на дзяржаўным тэлебачанні і радыё ". Апазіцыянеры тлумачаць — гэта пачалося ў 2015 годзе, калі "ПіС" атрымаў большасць у парламенце Польшчы, а прэзідэнтам стаў тагачасны сябра гэтай жа партыі Дуда. З тых часоў урад не толькі ўсталяваў кантроль над медыя, але і запусціў супярэчлівую рэформу правасуддзя.
"ПіС" зараз кантралюе Канстытуцыйны суд, у іх большасць. Таму гэты інструмент кантролю над заканадаўчай уладай на практыцы не працуе, — расказвае Марцін Свянціцкі, яшчэ адзін прадстаўнік апазіцыйнай "Еўрапейскай кааліцыі". — Яны таксама спрабуюць усталяваць кантроль над Вярхоўным судом, і часткова ім гэта ўдалося. Стварылі дысцыплінарную палату Вярхоўнага суда, які сочыць за суддзямі, адвакатамі, пракурорамі. Гэта пагроза дэмакратыі".
Еўрапейскі саюз неаднаразова крытыкаваў урад у Варшаве за спробы пазбавіць незалежнасці судовую галіну ўлады, а ў 2017 нават ініцыіраваў працэдуру санкцый супраць Польшчы. Аднак большасць краін ЕС іх не падтрымала — пераважна іншыя краіны Усходняй Еўропы, у прыватнасці, Венгрыя. Праўленне тамтэйшага прэм'ера Віктара Орбана ўсё больш падобна на аўтарытарны рэжым, ён фактычна знішчыў незалежныя СМІ і апазіцыю. І гэтым шляхам цяпер ідзе Варшава — перакананыя польскія апазіцыянеры.
На гэта ўлада дае зразумець: фінансавую дапамогу ад ЕС Польшча прымае, а вось парады, пра якія ніхто не прасіў, — не. У перыяд з 2014 па 2020 год Варшава павінна атрымаць 80 млрд еўра з бюджэту ЕС, але з-за недэмакратычных крокаў урада гэтую дапамогу ў Бруселі пагражаюць урэзать. "Рэформа правасуддзя — гэта прэрагатыва краін-членаў, Еўракамісія не мае права ў гэта ўмешвацца і дыктаваць Польшчы ўнутраныя правілы гульні", — кажа Вашчыкоўскі, які быў міністрам замежных спраў у 2015-2018 гадах і правёў шмат складаных перамоў з Бруселем. Аб Венгрыі ён адклікаецца ўхвальна:
"Мы з Венгрыяй падтрымлівалі адзін аднаго. У нашых краінах падобныя праблемы. Мы саюзнікі, і, спадзяюся, нам удасца пераадолець перашкоды з боку Еўракамісіі".
Гульня слоў у заявах прадстаўнікоў "ПіС" паказальная. Яны крытыкуюць не Еўрасаюз як такі, а еўрапейскія інстытуты — Еўракамісію і Еўрапейскі савет. А асабліва кіраўніка апошняга, паляка Дональда Туска. Ён адзін з лідараў партыі "Грамадзянская платформа" ў складзе "Еўрапейскай кааліцыі" і галоўны канкурэнт "ПіС" на ўнутранай арэне і выбарах у Еўрапарламент. Паводле апытанняў, зараз у палітычных сіл прыкладна аднолькавая падтрымка — каля 37-38%.
Нягледзячы на гэта, у "ПіС" запэўніваюць: яны — праеўрапейская партыя.
"Але мы не наіўныя. Унутры ЕС нямала праблем. Мы адчуваем, што некаторыя прынцыпы, закладзеныя ў пагадненнях ЕС, апынуліся пад ударам з боку краін Заходняй Еўропы, якія не могуць канкураваць з ростам краін Усходняй. У некаторых заходнееўрапейскіх краінах пануе палітыка пратэкцыянізму супраць вольнага рынку і эканомікі, якую вызнаем мы", — тлумачыць кандыдат у еўрадэпутаты Вашчыкоўскі.
З ім пагаджаецца палітолаг Бальцэр. Як і ў еўрааптымізме, так і ў еўраскептыцызме ёсць розныя адценні, лічыць ён. "Яны ("ПіС" — рэд.) могуць казаць, што мы вельмі станоўча ставімся да ЕС, але калі гаворка ідзе пра рэальную палітыку, яна мае негатыўныя наступствы для польскай пазіцыі. Гэта можа аказаць доўгатэрміновы негатыўны ўплыў на ролю Польшчы ў Еўрапейскім саюзе".
Аднак галоўнае пытанне нават не ў тым, ці пераможа "ПіС" на выбарах у Еўрапарламент, а ў тым, з кім аб'яднаюцца там яго дэпутаты. Ці прымуць яны запрашэнне лідара еўраскептыкаў, прарасійскага альянсу ў Еўрапарламенце і італьянскай партыі "Ліга" Сальвіні далучыцца да яго? У самой партыі выключаюць такую магчымасць: па словах Вашчыкоўскага, яны не згодныя з прарасійскай пазіцыяй гэтых сіл. Аднак, на думку палітолага Бальцэра, магчымы сітуацыйных альянс: "Напрыклад, сцэнарый, калі "ПіС" можа не быць, напрыклад, разам з Сальвіні ў адным клубе ці блоку, але можа з ім блізка супрацоўнічаць, таму што ў іх няма падобнай пазіцыі, калі гаворка ідзе пра падыход да будучыні Еўрапейскага саюза".
Затое дзве польскія партыі паменш з высокай верагоднасцю далучацца да груп еўраскептыкаў — гэта нядаўна створаная праварадыкальная "Канфедэрацыя" і "Кукіз 15". У апошняй, заснаванай рок-музыкам Паўлам Кукізам, ёсць галоўны партнёр — яшчэ адна італьянская палітсіла, "Рух пяці зорак", якая таксама збірае вакол сябе альянс ў Еўрапарламенце. Некаторыя прадстаўнікі партыі "Кукіз" з антымігрантскімі поглядамі, у прыватнасці, выступаюць супраць вялікай колькасці ўкраінцаў у Польшчы (іх там, па самых сціплых падліках, 1,2 мільёна).
Томаш Ржымкоўскі, кандыдат у Еўрапарламент ад партыі "Кукіз", пра ўкраінцаў адклікаецца станоўча, затое заклікае рэфармаваць ЕС.
"Мы хочам вяртання Еўрасаюза да сваіх каранёў: як да каштоўнасцей, так і да мэты, з якой з'явіўся ЕС. Гэта была эканамічнае супольнасць, а не ідэалагічная. Наша партыя хоча дэмакратыі ў Еўрапейскім саюзе. Толькі Еўрапейскі парламент дэмакратычны, іншыя ж органы ЕС — не. Еўракамісары і іншыя службовыя асобы ЕС не нясуць ніякай адказнасці за свае рашэнні, і гэта для нас ключавой пытанне".
Па словах Ржымкоўскага, "Кукіз" занепакоеныя прарасійскімі поглядамі партнёраў у Еўрапарламенце, але палякі спадзяюцца іх змяніць. "Блізкія да нас у Францыі, Германіі і Іспаніі сілы, на жаль, станоўча ставяцца да Расіі. Гэта задача для цэнтральна-ўсходняй Еўропы — тлумачыць нашым заходнім партнёрам, што з сябе насамрэч уяўляе Расія, таму што ў нас ёсць досвед зносін з ёй".
Найбуйнейшыя польскія палітсілы абяцаюць выступаць у Еўрапарламенце за працяг санкцый супраць Расіі і далейшае збліжэнне Украіны з ЕС. Міхал Боні з "Еўрапейскай кааліцыі" кажа, што ўжо на першай сесіі новага парламента ў ліпені ініцыюе дыскусію з нагоды раздачы расійскіх пашпартоў на Данбасе. Вашчыкоўскі з "ПіС" называе Польшчу "адвакатам Украіны, яе прамоўтарам у Еўропе", без яе Украіне "будзе вельмі цяжка трапіць у еўрапейскія інстытуты". Усе палітыкі, з якімі размаўляла Грамадскае, выказваюць надзею, што пры новай уладзе палепшацца ўзаемаадносіны паміж Кіевам і Варшавай, якія за апошнія гады істотна астылі.
Яшчэ адна партыя, якая горача падтрымлівае Украіну — гэта прагрэсіўная "Вясна". Яе кіраўнік — першы адкрыты гей сярод палітыкаў у Польшчы Роберт Бедронь. Кандыдат у дэпутаты Еўрапарламента ад гэтай партыі Дарыюш Стандэрскі кажа, што наступным этапам еўраінтэграцыі павінна быць уступленне Украіны ў Шэнгенскую зону да 2030 года. "У нас амбіцыйныя і прагрэсіўныя мэты, таму што без іх будучыню ЕС вызначаць еўраскептыкі. Таму мы выступаем за настолькі блізкія адносіны Украіна—ЕС, наколькі гэта магчыма".
У той жа час у Польшчы ёсць сілы, якія прапануюць адкрыта антыўкраінскую праграму. Гэта праварадыкальная "Канфедэрацыя". Яе лідары лічаць, што ўкраінскіх мігрантаў у Польшчы занадта шмат, і выступаюць супраць пашырэння іх правоў — у прыватнасці, прадастаўлення ім грамадзянства і права галасаваць на выбарах.